El proceso en la Extravagante "Ad Reprimendum" del emperador Enrique VII (1313) y su exégesis por Bartolo de Sassoferrato. Sumariedad penal y civil.

AutorVíctor Fairén Guillén
Páginas265-286

Page 265

Al ilustre romanista, Prof. Dr. Pablo Fuenteseca Díaz, Académico Electo de la Real Ac. de Jurisprudencia y Legislación de Madrid. 5 de octubre de 2003

El Autor

El emperador Enrique VII -dinastía Luxemburgo- entre 1308 y 1313, vivió una época llena de inquietudes y movimientos de gentes armadas en busca de la riqueza o de su mantenimiento.

Clemente V -cardenal de Burdeos (y por lo tanto, súbdito inglés en aquel momento) Bertrand de Got-, estaba totalmente reducido por el muy activo, centralizador y expeditivo rey de Francia, Felipe IV, "Le bel".

Éste lo dominaba y dominó durante toda su vida, y en especial durante la época marcada por los grandes procesos contra los Templarios.

No podemos entrar aquí a examinar semejante comedia e impostura, que acabó con la Orden en las piras de fuego -vivicombustión según la jerga inquisitorial-; pero sí tener en cuenta que fue el estreno de la clementina "Saepe contingit" del 13 de diciembre de 1306 -segundo año de su pontificado: que hasta entonces había seguido al rey Felipe IV en la persecución de los templarios-.

Como ya he dicho y repito, la Saepe organizaba todo un nuevo modelo procesal basado en principios publicados anteriormente de manera desconexa por varios Papas; mas en ella no se trataba de extensión competencial.

Lo mismo ocurrió con la clem. "Dispendiosam" promulgada en el Concilio de Viena sobre el Ródano, de 1311. Y la escena de los procesos no penales podría quedar en blanco ante jueces escrupulosos.

Page 266

El emperador Enrique VII (1308-1314) ocurrió a esta necesidad básicamente a través de una ley extravagante, la "Ad Reprimendum" de 1311 -poco antes de su fallecimiento, del que hubo dudas sobre si se debió al veneno-. Ley dictada contra facinerosos que atacaban al Imperio; se declaraban sus crímenes de lesa majestad" (condenas a muerte); pero... la serie de principios ya existentes de la clem. Saepe contingit, se aplicaba en lo penal. ¿Y en lo civil?

Este modelo procesal -el de la "Extravagante" "Ad Reprimendum", hijo -o hermano menor- del de la saepe contingit fue aplicado contra el rey de Nápoles, Roberto, al que el emperador Enrique VII quería arrebatar el reino y tal proceso fue anulado por Clemente V en el de anulación general de los producidos contra dicho rey; no obstante, el gran jurista Bartolo de Sassoferrato -en época del emperador Carlos IV- (Bartolo, 1314-1357) cuyo consejero era -y así lo hace constar en su estudio sobre la "Ad Reprimendum", epígrafe 1.º- efectuó un estudio exhaustivo de esa norma.

Por método analítico. En el cual, hizo lucir su tremenda erudición y la aplicabilidad de la Extravagante a lo civil y a lo administrativo. Una gran parte -la mayor- de los abundantísimos ejemplos-guía que Bartolo aportó en su estudio, son de Derecho Romano civil o de ius civile posterior, que él mismo estaba elaborando.

He estudiado esta norma en el "Tractatus Bartoli a Saxoferrato, Cum admotationibus Iuris Utraque Doct. Thomae Diplovatatci, Bernardini Landriani aliorum eruditorum", "Ex primo super Constitutione Extravagante Ad Reprimendum. Quomodo in crimine laesae maiestatis procedatur", a su vez en el "Tomus Nonus. Super authenticis & Institutionibus" en "Bartoli a Saxoferrato Omnium Iuris Interpretum Antesignani Commentaria". ("Nunc recens, praeter omneas alias ad hanc diem lucem editas, aureis Adnotationibus Iacobi Annelli de Bottis, Regii Consilieri Neapolitani & Petri Mangrellae, Cavensis, causarum patroni, illustrata..."). "Tomus nonus, Venetii, Apad. Juntas, MDCXV" y he consignado aquí un resumen, en ocasiones literal, de la doctrina de Bartolo. Aquí quedó muy clara la aplicabilidad del modelo de la Clem. "Saepe contingit" y de la "Dispendiosam" al campo civil además del penal. No nos extrañe, pues, la temprana recepción de tal modelo en los reinos españoles y a efectos penales o administrativos y civiles.

Éste ha sido el leit motiv de mi libro El juicio ordinario y los plenarios rápidos (Barcelona, ed. Bosch, 1953) y de una serie de monografías de él derivadas. Ahora, aunque tardíamente, tengo en preparación ya muy avanzada, una nueva obra ampliatoria de aquél; pero su base fundamental, se sigue hallando en las dos Clementinas citadas, que por ello estimo deber reproducir aquí. Y nótese que la Constitución Extravagante a que me voy a dedicar, es de fecha 1313, esto es, aún antes de la muerte -previo inicuo proceso- del Prior del Temple, Caballero Jacques de Molay (1314, París).

La clem. "Saepe contingit" supone un intento de sistematizar los diversos fragmentos canónicos sobre la sumariedad; y le sigue en este empeño la "Dispendiosam" de 1311. Todo ello, en plena delicuescencia de la Iglesia entre las ambiciones terrenales, la corrupción y la insanidad de su lucha contra el Temple.

Page 267

Clemens V.

"Saepe contingit, quod causas committimus, et in earum aliquibus simpliciter et plano, ac sine strepitu et figura iudicii procedi mandamus; de quorum significatione verborum a multis contenditur, et qualiter procedi debeat, dubitatur.

"Nos autem dubitationem huiusmodi (quantum nobis est possibile) decidere cupientes, hac in perpetuum, valitura constitutione sancimus, ut iudex, cuí taliter causam committimus, litis contestationem non postulet, in tempore etiam feriarum, obnecessitates hominum indultarum a iure, procedere valeat, amputet dilationum materiam, litem quanto poterit faciat breviorem, exceptiones, apellationes dilatorias et frustratorias repellendo, partium, advocatorum et procuratorum contentiones et iurgia, testiumque superfluam multitudinem refrenando.

"Non sic tamen iudex litem abbreviet, quin probationes neccesariae et defensiones legitimae admittantur.

"Citationem vero ac praestationem iuramenti, de calumnia vel malitia sive de veritate dicenda, ne veritas occultetur, per commissionem huiusmodi intelligimus non excludi. Verum quia iuxta petitionis formam pronunciatio sequi debet pro parte agentis et etiam, rei, si quid petere voluerit, est in ipso litis exordio petitio facíenda, sive scriptis sive verbo, actis tamen continuo (ut super quibus positiones et articuli formari debeant, possit haberi plenior certitudo, et ut fiat diffinitio clarior) inserenda. Et quia positiones ad faciliorem expeditionem litium propter partium confessiones et articulos ad clariorem probationem usus longaevus in causis admisit: nos, usum huiusmodi observari volentes, statuimus. ut iudex sic deputatus a nobis (nisi aliud de partium voluntate procedat) ad dandum simul utrosque terminum dare possit, et ad exhibendum omnia acta et munimenta, quibus partes uti volunt in causa, post dationem. articulorum diem certam, quando Ecunque sibi videbitur, valeat; assignare: eo salvo, quod, ubi remissionem fieri contingeret, pro testibus producendis possint etiam instrumenta produci, assignatione huiusmodi non obstante.

"Interrogabit etiam partes, sive ad earum instantiam, sive ex officio, ubicunque hoc aequitas suadebit.

"Sententiam vero diffinitivam (citatis ad id, licet non peremptorie, partibus) in scriptis, et (prout magis sibi placuerit stans vel sedens proferat, etiam (si ei videbitur) conclusione non facta, prout ex petitione et probatione et aliis actitatis in causa fuerit faciendum.

"Quae omnia etiam in illis casibus, in quibus per aliam constitutionem nostram vel alias procedi potest simpliciter et de plano ac sine strepitu et figura iudicii, volumus observari.

"Si tamen in praemissis casibus solennis ordo iudiciarius in toto vel in parte non contradicentibus partibus observetur, non erit processus propter hoc irritus, nec etiam irritandus. Data Avinion. XIII. Kal. Decembris, Pontificatus nostri auno secundo" (1306).

Clemens V. (in concilio Viennensi ao. 1311).

"Dispendiosam prorogationem litium (quam interdum ex subtili ordinis judiciarii observatione causarum docet experientia provenire) restringere in Page 268 subscriptis casibus cupientes, statuimus: ut in causis super electionibus, postulationibus, vel provisionibus aut super dignitatibus, personatibus, officiis, canonicatibus, vel praebendis, seu quibusvis beneficiis ecclesiasticis, aut super decimis (ad quarum etiam praestationem possunt, qui tenentur ad eas, praemoniti censura ecclesiastica coërceri) nec non super matrimoniis, vel usuris, et eas quoquo modo tangentibus, ventilandis procedi valeat de cetero simpliciter et de plano ac sine strepitu judicii et figura, volentes non solum ad futura negotia sed etiam ad praesentia et adhuc etiam per appellationem pendentia hoc extendi." La fecha de la Extravagante -dictada sin dieta alguna- sugiere que el emperador Enrique VII pese a su enemistad con el rey de Francia Felipe IV el Bello, y a las dificultades a que por su comienzo la citada norma parecía ir a combatir -facinerosos- en realidad, lo que deseaba era unirse a la cacería de Caballeros del Temple que se desarrollaba en este país inicuamente y que culminaría con la ejecución por vivicombustión, como hereje del Gran Maestre de la Orden, el Caballero Jacques de Molay, acaecida en 1314.

He aquí lo interesante, de fondo, de la extravagante "Ad Reprimendum" de 1313:

"Quomodo in crimine laesae maiestatis procedatur.

Henricus Septimus, divina favente gratia, Romanorum Imperator semper Augustus.

"Ad Reprimendum multorum facinora, qui ruptis totius debitae fidelitatis habenis, adversus Romanum Imperium, in cuius tranquilitate totius orbis regularitas requiescit, hostili animo armati conantur nedum humana, verum est divina precepta quibus iubetur, quod anima Romanorum Principe sit subjecta, sceleratissimis facinoribus & assiduis rebellionibus demoliri, ne ex eorum absenti, in detectando laesae maiestatis crimine processus, & sententia retardetur, & tanti sceleris nefanda temeritas remaneat impunita, haec edictali, Deo propitio, perpetuo valitura lege sancimus, ut in quocunque; laesae maiestatis, & maxime ubi dominum Romanorum Imperatorem, vel Reges aliquid, quod dictum crimen tangat, asseratur commissum, possit procedi per accussationem, inquisitionem seu...

Para continuar leyendo

Solicita tu prueba

VLEX utiliza cookies de inicio de sesión para aportarte una mejor experiencia de navegación. Si haces click en 'Aceptar' o continúas navegando por esta web consideramos que aceptas nuestra política de cookies. ACEPTAR